De psychologie van de derde weg

‘What a man can be, he must be. This need we call self-actualization’. Maslow wordt beschouwd als de belangrijkste theoreticus van de zogeheten humanistische psychologie. Deze school, die opkwam vanaf de jaren ’40, bood een alternatief voor de psychoanalyse en het behaviorisme. Vandaar dat de humanistische psychologie ook wel de psychologie van de derde weg wordt genoemd.

Persoonlijkheids- en motivatietheorie

Net als anderen die een persoonlijkheidstheorie ontwikkelden, erkent Maslow het belang van lichamelijke en sociale behoeften. De vervulling van de lichamelijke behoeften is van belang om te overleven: eten en drinken, slaap, seks en bescherming tegen bedreigende omstandigheden zoals hitte, vrieskou en storm. Bij de sociale behoeften moeten we denken aan veiligheid, zekerheid, sociaal contact, liefde, waardering en het gevoel er bij te horen. De fysiologische en de sociale behoeften doen zich gelden als er een tekort ontstaat. Om die reden worden ze deficiëntie-behoeften genoemd. Maar volgens Maslow wordt de mens ook nog gemotiveerd door een inherente tendens om te groeien en zich te ontwikkelen, ook als aan de deficiëntiebehoeften is voldaan, of beter gezegd, juist dan. Maslow noemt dit de behoefte aan zelfverwerkelijking en hij kenmerkt deze behoefte als groeibehoefte.

De piramide van Maslow

Maslow dacht over de behoeften in termen van een hiërarchie; ook wel bekend als de piramide van Maslow. De gedachte achter deze hiërarchie is, dat mensen aan gerichtheid op een hogere behoefte toekomen, als de meer basale behoeften in voldoende mate bevredigd zijn. Elke behoefte heeft als kenmerk nodig te zijn. Eenmaal ingevuld stimuleren de deficiëntie-behoeften (laag 1 t/m 4) niet meer. ‘Het hebben van de zaak is het einde van het vermaak’. Frustratie in een laag leidt automatisch tot compensatie.

Zelfverwerkelijking

Zelfverwerkelijking betekent een streven naar het ontwikkelen van je mogelijkheden. Maslow richtte zijn onderzoek niet op psychische problemen of pathologisch functioneren, maar op gezonde mensen. De nadruk lag op de wijze waarop en de condities waaronder individuen er in slagen zichzelf te ontplooien. En ook onderzocht hij de relatief kleine groep mensen die in psychologische opzicht uitzonderlijk goed functioneren. Deze groep noemde hij de zelfverwerkelijkers (naar schatting van Maslow zelf gaat het hier om minder dan 1% van de bevolking). Het beeld van deze mensen levert ook een beeld op van gezond psychisch functioneren.

Zelfverwerkelijkers voldoen meer dan gemiddeld aan de volgende kenmerken:

ze aanvaarden zichzelf en anderen voor wat ze zijn
ze zijn spontaan in doen en denken, creatief en kunnen goed tegen onzekerheid
ze nemen de realiteit efficiënt waar en kijken objectief naar het leven
ze zijn betrokken op het welzijn van de mensheid
ze hebben een groot gevoel voor humor en weten eenvoud diep te waarderen
ze zijn probleemgericht in plaats van ik-gericht
hun relatiepatroon kenmerkt zich door diepe en bevredigende contacten met enkelen (in tegenstelling tot veel contacten)
ze hebben een democratische karakterstructuur
ze hebben een sterke behoefte aan onthechting en privacy

Afweer en groei

Maslow stelt zichzelf de vraag wat mensen tegenhoudt om zich als zelfverwerkelijker te ontplooien. Het lijk toch zo'n mooi beeld. Hij gaat ervan uit, dat ieder mens twee soorten ‘krachten’ in zich heeft: (1) krachten gericht op veiligheid en afweer en (2) krachten gericht op heelheid, de groei van zijn unieke zelf en het volledig ontwikkelen van zijn mogelijkheden. Mensen die vooral defensief gericht zijn, zien bij uitdagingen in het leven met name de risico's. Voordelen nemen ze minder sterk waar. Groei-gerichte mensen zien juist minder de risico's en hebben een sterker oog voor voordelen.

Piekervaringen

Een van de fenomenen die Maslow in het kader van optimaal functioneren van mensen onderzocht, zijn de zogenoemde piekervaringen. Dit zijn in essentie identiteitservaringen. Piekervaringen worden gekenmerkt door een gevoel van eenheid, het gevoel samen te vallen met de wereld; je zit op het toppunt van je kunnen en functioneert moeiteloos, je heb een verantwoordelijkheidsbesef en ervaart dat je jezelf kunt bepalen, je voelt je vrij van blokkades en remmingen en in staat tot spontaniteit, expressiviteit en creativiteit. Ze zijn in verband gebracht met religieuze, mystieke en transcendente ervaringen, en met de ervaring van flow.

Zijnswaarden

Waarden zijn volgens Maslow niet alleen een kwestie van ethiek. Hij beschouwt ze ook als psychologische data. De keuzes die mensen op basis van waarden maken kunnen worden beschreven als een naturalistisch waardensysteem. Een van de consequenties hiervan is, dat menselijkheid - menswaardigheid - een meetbare, psychologische definitie heeft. Zelfverwerkelijkers zijn zonder uitzondering betrokken op een aantal waarden die door Maslow als zijnswaarden - being-values - worden genoemd. Hij noemt onder andere: schoonheid, waarheid, goedheid, perfectie, eenvoud, heelheid, rechtvaardigheid, speelsheid, uniciteit en vitaliteit. Deze zijnswaarden fungeren als behoeften. Ze worden ter onderscheid van de basisbehoeften van de piramide ook wel als meta-behoeften gezien. De blijvende betekenis van Maslow is dat hij de mogelijkheden tot menselijke groei en persoonlijke ontwikkeling definitief op de kaart heeft gezet. ‘What is necessary to change a person is to change his awareness of himself.’

De tekst is ontleend aan de Humanistische Canon - drs. Jan Hein Mooren
Abraham Maslow (1908 - 1970) werd geboren in New York. In de latere fasen van zijn leven nuanceert hij zijn visie op zelfactualisering en legt hij de nadruk op zelftranscendentie, de behoefte om jezelf te overstijgen. Veel concepten over motivatie borduren voort op zijn inzichten.