Er bestaat niet zoiets als het ware ik. Juist in het alledaagse en de blik naar buiten schuilen de weg naar een goed leven, aldus Harvard-hoogleraar Michael Puett. Michael Puett (51) is hoogleraar Chinese geschiedenis aan de faculteit Oost-Aziatische Talen en Culturen van de Universiteit van Harvard. Zijn colleges over ethische en politieke filosofie in China behoren tot de populairste op de universiteit. In 2013 ontving hij een Harvard College Professorship voor uitmuntend onderricht aan undergraduate studenten.
Chinese filosofen
Dat zijn colleges zo populair zijn, komt door de leermethode die Puett gebruikt. Hij legt niet alleen uit wie denkers als Confucius, Mencius, Zhuang Zi en Lao Zi zijn, maar licht ook toe hoe hun wijsheden kunnen worden toepast op het eigen leven. Mede door de waarde die Chinese filosofen hechten aan kleine handelingen en gebaren, bieden zij volgens hem een ander perspectief op de wereld dan westerse filosofen of boeddhistische leraren. We willen in het Westen geloven dat er zoiets is als het 'ware ik'. We streven hier naar vrijheid door 'onszelf te vinden'. Het gevaar hiervan ligt in de overtuiging dat we allemaal onze 'waarheid' zullen herkennen wanneer die zich aandient, waarna we alleen nog maar volgens die waarheid zullen leven. Veel Chinese denkers zouden zeggen dat we hierdoor maar naar een klein deel kijken van wie we zouden kunnen zijn.
We zijn complex en chaotisch
We stippelen graag een plan uit dat goed is voor onszelf. Maar die opvatting van het ‘zelf’ bestaat niet in de Chinese traditie, legt hij uit. Chinese denkers, zoals Confucius of Mencius, stellen dat we niet één homogeen wezen zijn. We zijn complex en chaotisch. We bestaan uit een soort samenraapsel van tegenstrijdige emoties en neigingen die voortdurend veranderen. Wie ik denk te zijn, en wat ik aanzie voor ‘mijzelf’ wanneer ik besluiten neem, is slechts een reeks gedragspatronen waar ik toevallig in ben terechtgekomen. Het is ironisch. Juist als je toch in dat ‘zelf’ gelooft, kom je niet vooruit. We zitten onszelf in de weg. Hij geeft een voorbeeld: sommige mensen zien zichzelf als een driftig of opvliegend persoon. Ze zeggen tegen zichzelf: 'Ik ben nu eenmaal zo.' Maar de Chinese denkers zouden ons afraden zo te denken. Zij wijzen erop dat je door een ingesleten gewoonte zo bent geworden en dat je zelf hebt besloten je identiteit hieraan te ontlenen. Je bezit ook het vermogen om vriendelijk of aandachtig te zijn en je zou best nieuwe gedragspatronen kunnen ontwikkelen. Dat doe je met rituelen. Confucius hield zich bijvoorbeeld niet bezig met de grote filosofische kwesties maar stelde de vraag: hoe leef jij van dag tot dag?|
'Omdat we vaak een onveranderlijke kijk op onszelf hebben, beperken we ons te vaak tot rollen die we in het verleden speelden. Maar in een veranderende wereld moet je leren beslissingen te nemen rekening houdend met een complex zelf.' |
Versnipperde wereld
Het leven komt volgens Puett hierop neer: een opeenvolging van momenten waarop mensen elkaar ontmoeten, op talloze verschillende manieren reageren en van de ene in de andere emotie worden gestort. Als het menselijk bestaan een kwestie is van voortdurend tegen elkaar aanbotsen en passief reageren, dan leven we in een versnipperde wereld, waarin we eindeloos door de meest uiteenlopende gebeurtenissen alle kanten op worden geslingerd. Maar het is zeker geen hopeloze zaak: we kunnen tijdens de eindeloze stroom ontmoetingen onze reacties leren verfijnen en momenten van orde creëren. We moeten ons zo zien te ontwikkelen dat we niet meer onwillekeurig op een emotionele manier reageren maar in staat zijn tot een fatsoenlijke reactie of betere manieren om te reageren. Xing Zi Ming Chu betoogde al in de vierde eeuw voor Christus: 'Alleen door oefening zullen we in staat zijn juist te reageren (..) Aan het begin van ons leven reageren we met emoties; aan het eind ervan reageren we met fatsoen.'Emoties bijschaven
Fatsoen betekent niet dat we onze emoties moeten overwinnen of bedwingen. De beleving van emoties is wat ons menselijk maakt. Het gaat er alleen om dat we onze emoties bijschaven en beter reageren op anderen. Die betere reacties gaan weer deel uit maken van onszelf. Zodra we onze reacties hebben verfijnd kunnen we anderen bejegenen op de manier die we hebben ontwikkeld. Die verfijning komt tot stand dankzij rituelen. In de kleinste handelingen schuilt al een ritueel. Hoe je elkaar begroet, wat je zegt als iemand je aan tafel een glas aanreikt. En daarmee kun je jezelf al veranderen. 'Stel ik ben moe en stap chagrijnig de bus in, maar in plaats van nors te kijken, lach ik naar de buschauffeur. Door die kleine handelingen verander ik al iets in mijzelf en mijn omgeving, het zorgt ervoor dat ik in een andere stemming komt.'
Het leven is onberekenbaar
Mencius, een geleerde uit de vierde eeuw voor Christus, stelde dat het leven onberekenbaar is. De wereld bestaat niet uit een evenwichtige samenhang, maar is versnipperd en verkeert voortdurend in chaos. Als je dat begrijpt, kun je beslissingen maken die voortkomen uit een complex zelf en inspelen op een complexe wereld. 'We weten best dat niet alles volgens plan verloopt. Toch gaan we ervan uit dat er enige stabiliteit heerst in de wereld. Als je op de universiteit hard je best doet, maak je meer kans op een leuke baan. En als je de liefde van je leven vindt, leef je nog lang en gelukkig. Zo maken we op twee manieren beslissingen. Je hebt de rationele manier, waarbij je met argumenten afweegt of je misschien voor die nieuwe baan in een andere stad moet gaan wonen. Of je maakt een intuïtieve keuze. Zo beslissen mensen bijvoorbeeld waar ze op vakantie willen gaan of zelfs welk huis ze willen kopen. Omdat de wereld onberekenbaar is, zou Mencius beide beslissingsmodellen afkeuren.'Hoe wij ons in het leven denken te gedragen, is tenslotte niet hoe we ons werkelijk gedragen. Hoe wij beslissingen denken te nemen, is niet hoe we ze werkelijk nemen. Er is volgens Chinese filosofen een derde weg mogelijk: het aanscherpen van onze instincten, het trainen van onze emoties en een proces van voortdurende zelfontwikkeling. Dan kunnen wij op zowel cruciale als alledaagse momenten op de juiste, moreel verantwoorde manier reageren. Elke ontmoeting en ervaring is dan een gelegenheid om actief bij te dragen aan een nieuwe, betere wereld.
Gedragen als een boer
We moeten ons volgens Puett meer gedragen als een boer die zijn gewassen verzorgt. Een boer is daadkrachtig en doelbewust. Hij kiest de juiste plek, verwijderd het onkruid, ploegt en bemest de aarde en zaait zijn gewassen die in een bepaald klimaat kan gedijen. Daarna onderhoudt hij zijn akker. Maar daarmee is het werk nog niet gedaan. Het gaat steeds door met het bewustzijn dat voor alles een specifiek moment is en dat alles zijn eigen ritme kent. 'Zie jezelf als een boer in plaats van te bedenken wie je bent en elk doel in je leven daarvan af te laten hangen. Je doel wordt dan het bewerken van de grond zodat diverse interessen en aspecten van jezelf tot wasdom kunnen komen.'Dankjewel zeggen
Confucius benadrukte vooral het kleine niet uit het oog te verliezen. Denk aan dankjewel zeggen. Veranderingen vinden pas plaats zodra mensen hun gedrag veranderen, en ze veranderen hun gedrag alleen als ze met kleine dingen beginnen. 'Medemenselijk word je door jezelf te overwinnen en te voegen naar het ritueel.' Omdat we vaak een onveranderlijke kijk op onszelf hebben, beperken we ons te vaak tot rollen die we in het verleden speelden. Maar in een veranderende wereld moet je leren beslissingen te nemen rekening houdend met een complex zelf. Puett gelooft niet in populaire technieken als Mindfulness. Dat is volgens hem gebaseerd op de boeddhistische gedachte dat je moet onthechten en geen oordeel moet vellen, opdat je innerlijke vrede vindt. 'Maar je ontwikkelt je niet door je terug te trekken uit de wereld en te mediteren. Het vredige gevoel dat je dan eventjes hebt, verdwijnt toch weer zodra je met de buitenwereld in aanraking komt.Naar buiten kijken
Door juist naar buiten te kijken en de interactie met jezelf en de ander te verbeteren, kun je als mens verbeteren. Als ik vroeger over straat liep, zag ik niets, ik was alleen maar druk in mijn hoofd. Dat is nu anders. De dagen dat ik in een half uurtje van mijn huis naar de campus wandel, geniet ik intens van alles om mij heen. Ik kijk naar mensen, merk op hoe het weer verandert, aanschouw de wisseling van de seizoenen. Ik sta open, ook voor nieuwe ontmoetingen. It’s fantastic.'
Michael Puett, Christine Gross-Loh. De weg. Uitgeverij Ten Have.
Bron: NRC Handelsblad, tekst: Dominique Haijtema.